Boekenprijs voor Gerrit van Oosterom voor ‘Boeren op de buitenplaats’
Op vrijdag 24 november vond op de buitenplaats Wester Amstel in Ouderkerk aan de Amstel de uitreiking plaats van de Professor Van Winterprijs. Dit is een tweejaarlijkse prijs voor het beste boek op het terrein van de Nederlandse lokale en regionale geschiedenis. De prijs werd dit keer toegekend Gerrit van Oosterom, voor zijn boek Boeren en buitenplaatsen. De relatie tussen landbouw en buitenleven in het Amstellands Arcadië (1640-1840). Daarbij moest wedijveren met vijftig andere auteurs van boeken die in deze categorie in 2021 en 2022 verschenen.
Variatie in het landschap
Wie in de 17e - en 18e-eeuw te voet of in een roeiboot het Amstelland en de landerijen rond het Gein doorkruiste, werd geconfronteerd met een gevarieerd landschap van buitens, boerderijen, weidegronden, aangelegde tuinen en boomgaarden afgezoomd met poorten en torentjes op de uithoeken. Gerrit van Oosterom onderzocht hoe in Amstelland de buitenplaatsen zowel domein van ontspanning waren als draaiend boerenbedrijf. Het Amstellandgebied week qua aard en structuur sterk af van de Hollandse duingronden met kasteelachtige buitens of de uitgestrekte Gelderse landgoederen met rijke bossen, akkerbouw, schapenweiderij en uitbundige kastelen en buitenhuizen met dito tuinen. Amstelland was de enige regio in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden waar de buitenplaats geheel opging in het agrarisch complex en waar het buitenhuis letterlijk onlosmakelijk deel uitmaakte van de boerderij.
De buitenplaats in Amstelland had zijn basis in het voorhuis dat tot buitenverblijf werd omgebouwd. De boer en zijn gezin woonden in het midden- en achterdeel van de boerderij met stallen voor het vee en schuren voor werktuigen, karren en opslag. Eigenaren met een wat kleinere portemonnee huurden soms enige kamers in het voorhuis waar zij vooral in de zomer het buitenleven genoten. Het onderscheid met het daarachter gelegen boerenbedrijf was daardoor soms moeilijk te zien. Telgen uit de rijke Amsterdams burgerij bouwden het voorhuis uit tot riante woningen met statige gevels. Zij investeerden kapitalen in de aanleg van tuinen, boomgaarden, lanen en omzomingen of kochten landerijen aan de overkant van het water op om zo het ongerepte zicht op het weiland met dartelende kalveren en lammeren te behouden. Het boerenbedrijf werd dankzij vernuftig aangebrachte zichtlijnen uit het oog gehouden van de argeloze wandelaar die het Amstellands Arcadië in al zijn rust en schoonheid wilde aanschouwen. Het nam niet weg dat zelfs bij de meeste riante buitens de boerderij één bleef met het complex dat als een agrarisch en architectonische eenheid functioneerde.
Sub-elite
Het Amstellands Arcadië was niet de lusthof van de top van de Amsterdamse elite, maar voor de laag daaronder. Het betrof rijke burgers waarvan sommige op het hoogtepunt van hun loopbaan zich slechts enige jaren een bescheiden buiten konden veroorloven, terwijl andere families meerdere generaties op dezelfde plek verbleven en hun buitens verfraaiden en uitbreidden. Ondanks de niet te verhullen verschillen in rijkdom, status en uitstraling, vonden de eigenaren elkaar in eenzelfde ideologie en verheerlijking van het plattelandsleven waarbij de ossenweiderij een statusverhogende hobby werd en sommige eigenaren van hun tuinen experimentele teelgronden maakten voor inheemse soorten en exoten.
Met het elitaire buitenleven werd ontspanning en agrarisch nut gecombineerd. Zo leverden de buitenplaatsen een bijdrage aan de plattelands economie. Die koppeling werd nooit losgelaten, ook niet in de 18de-eeuw toen de buitenplaatsen nauwelijks meer bijdroegen aan de agrarische productie. In Amstelland en de omgeving van het Gein werden nooit grote Engelse tuinen aangelegd, daarvoor waren de buitens te klein en de vermogens ontoereikend. De buitenplaatsen waren wel een prestige- en statusobject en daarnaast ook een esthetische toevoeging aan het landschap dat in die tijd nog tamelijk vlak en leeg was. Het boeren op de buitenplaats had dus naast het cultureel-elitaire prestigieuze en het economische motief ook een strategisch ruimtelijk motief. De boerderij bood de mogelijkheid de omgeving van de buitenplaats te beïnvloeden. Dit is nog steeds actueel in Amstelland: we kunnen voor het landschapsbeheer niet zonder boeren.
Financiële steun voor de boer
Van Oosterom combineerde het onderzoek naar het buitenleven van de Amsterdamse sub-elite met een diepgaande studie naar de verhouding tussen pachtboer en eigenaar. Het uitvoerige boek gaat in op de geschiedenis van de afzonderlijke buitenplaatsen en vergroot onze kennis over de sociale verhoudingen langs de Amstel. De buitenplaatsen vormden het decor van het spel dat tussen elites werd gespeeld en waarbij status, macht, mentaliteit, ideologie, representatie en centraal stonden. Maar Van Oosterom ontdekte in zijn onderzoek ook dat de pachtboer een tamelijk zelfstandige positie had en dat hij bedrijf kon runnen zonder de opbrengst af te staan aan de eigenaar. De markt was het terrein van de boer, de ossenweiderij een statussymbool voor de eigenaar. Het voorhuis, de tuinen en het uitzicht waren het domein van de eigenaar, het bewerken van de landerijen en het weiden van het vee de dagtaak van de boer. Toch vonden ze elkaar in het gemeenschappelijk in standhouden van het buiten als eenheid, waarbij het voor de betrokkenen vaak glashelder was dat het buiten “an sich” geen verdienmodel kon zijn. De markten en prijzen fluctueerden en in tijdens van crises moest de eigenaar inschikkelijkheid tonen, zijn verlies nemen en financiële steun toezeggen opdat de boer het hoofd boven water kon houden. De auteur haalt instemmend Pieter Teding van Berkhout aan, die al wist dat de buitenplaats “een lastigh stuck goets was, meer tot vermaeck dan tot voordeel streckende”.
Buitenleven en landbouw
Het zeer lijvige boek van Gerrit van Oosterom is het resultaat van wetenschappelijk onderzoek naar de historie van de buitenplaatsen in Amstelland. De mooie uitgave is ook als boek ook heel plezierig leesbaar; je struikelt niet over de cijfers, figuren en tabellen en het is ook een mooi kijkboek vol met historische kaarten en andere illustraties . Van Oosterom toont in zijn onderzoek aan dat de boerderijen een vast onderdeel vormden van de buitenplaatsen in Amstelland. Van Oosterom heeft overzichten gemaakt van niet minder dan 163 buitenplaatsen, van klein tot groot en van eendagsvliegen tot bezittingen die generaties lang in familie bleven. Cijfers over de omvang van de buitenplaatsen, de duurzaamheid, samenstelling, ligging, functieveranderingen en agrarische exploitatie zijn in bijlagen inzichtelijk bijeengebracht. Verschillende berekeningen laten zien dat veel buitenplaatsen als agrarisch bedrijf nauwelijks rendeerden en dat de eigenaren het boekjaar vaak met rode cijfers afsloten. Zeker na 1800 eeuw worstelden de eigenaren met de rentabiliteitscijfers en deden zij hun bezittingen op het platteland van de hand. Vaak bleef alleen het boerenbedrijf over dat tot op de dag van vandaag beeldbepalend is voor het cultuurlandschap van Amstelland en het Gein.
Gerrit van Oosterom (1975) is landschapsarchitect en landschapshistoricus. Voor het schrijven van bovenstaand artikel heb ik, Wim Zwanenburg, dankbaar gebruik gemaakt van de samenvatting van het boek in het juryrapport “Een lastigh stuck goets”, geschreven door de voorzitter van de jury, Professor Hanno Brand. Het boek van Van Oosterom was, direct na publicatie, ook al eens onderwerp van bespreking bij een Amstellandontmoeting in 2022.
De handelseditie van het proefschrift, Boeren en buitenplaatsen. De relatie tussen landbouw en buitenleven in het Amstellands Arcadië (1640-1840), ISBN 978 90 5615 864 4, is verschenen bij Uitgeverij Noordboek en telt 510 pagina’s en is mooi geïllustreerd.
