Een monument voor Amstellander Jan Benningh

Op zaterdag 27 september vierde het waterschap Amstel, Gooi en Vecht '500 jaar waterbeheer in Amstelland'. Daarbij werd een monument voor Amstellander Jan Benningh onthuld. Jan Benningh stond aan de basis van het Hoogheemraadschap Amstelland, opgericht in 1525. Hij zorgde voor de omslag van waterstrijd naar waterbeheer.

Vlnr: Elly de Jong, Joyce Sylvester, Ad van Fessem (van het Historisch Kwartier Ouderkerk en Museum Amstelland) en Suzanne De Roy van Zuidewijn. Foto: Wim Zwanenburg

Het monument werd onthuld door de dijkgraaf van waterschap Amstel, Gooi en Vecht (Joyce Sylvester) en de burgemeester van Ouder-Amstel (Suzanne de Roy van Zuidwijn-Rive). Het monument is een kunstwerk van Elly de Jong uit Ouderkerk a/d Amstel en het staat langs de Bullewijk in Ouderkerk aan de Amstel.

Wie was Jan Benningh?

In 1525 vond er een belangrijke omslag plaats in de waterhuishouding van Amstelland. Tot dan toe was het gebied toneel van een voortdurende strijd om het afvoeren van het water uit de grote rivieren naar de zee. Die strijd werd veroorzaakt door verzakking van veen, veranderende waterlopen en conflicterende belangen tussen de boeren van Amstelland en die van Utrecht en omstreken. Met de oprichting van het Hoogheemraadschap Amstelland in 1525 kwam er eindelijk een structurele aanpak in de afwatering van de grote rivieren naar zee. Centraal in deze geschiedenis staat Jan Benningh, een sociaal bewogen en invloedrijke grondeigenaar en bestuurder die een cruciale rol speelde in de vorming van georganiseerd waterbeheer.

De afwateringsoorlogen

Vanaf de 11e en 12e eeuw kampte Amstelland met waterproblemen. Het veen klonk in en oxideerde, waardoor de bodem daalde en het land lager kwam te liggen dan het land rond Utrecht. Tegelijkertijd verzandde de Rijn bij Katwijk, wat de waterafvoer naar zee verder bemoeilijkte. Dit leidde tot een voortdurende strijd om het afvoeren van rivierwater tussen de boeren in het noordwestelijk gelegen Amstelland en die in het noordwesten van Utrecht, de Heycopers en Bijlevelders. De Heycopers en Bijlevelders moesten zelf immers ook af van het water uit de rivieren. Deze strijd leidde tot een 'afwateringsoorlog' die maar liefst een paar honderd jaar duurde.

De Bijlevelders kregen in 1413 het recht een wetering aan te leggen naar de Amstel bij Nessersluis, de Bijleveldse Wetering. De Heycopers moesten hun overtollige water afvoeren via Angstel, Gein en Holendrecht, want via de Vecht ging dat moeizaam. De Amstellanders legden daarom regelmatig dammen aan om de afwatering richting Amsterdam tegen te houden. Die meteen weer door de Heycopers doorgestoken werden. Onderhandelingen tussen de Hollanders en de Stichtse boeren verliepen moeizaam. Dit leidde tot grote onvrede onder de Amstellanders, onder wie Jan Benningh, die zowel grondeigenaar als bestuurlijk invloedrijk was. Amstelland vernatte namelijk, waardoor landbouw niet meer mogelijk was en boeren moesten overstappen op veeteelt.

De rol van Jan Benningh

Jan Benningh was een vooraanstaande figuur: raadslid van het Hof van Holland en burgemeester. Hij bemiddelde al geruime tijd in watergeschillen en wist uiteindelijk, mede dankzij zijn contacten aan het hof van keizer Karel V, een structurele oplossing af te dwingen. In 1525 kreeg hij toestemming om een ring van dammen aan te leggen rondom Amsterdam en werd het Hoogheemraadschap Amstelland opgericht. Op de zogenaamde handjeskaart (1593) zijn deze dammen te zien. Dit bestuursorgaan kreeg schouwrecht en kon overtredingen van Heycopers en Bijlevelders bestraffen, waardoor de voortdurende wateroorlogen eindelijk tot een einde kwamen.

De belangrijkste dam die uit deze regeling voortkwam, was de Benninghdam in de rivier Bullewijk, bij Ouderkerk aan de Amstel. Deze dam bleef ruim een eeuw bestaan, tot 1649. Het was tevens een sluis, waarmee de Utrechters onder druk konden worden gezet om zich aan de afspraken te houden. Want als de sluis dicht ging bleef het water rond Utrecht hoog staan. Dit nieuwe bestuursmodel legde precies 500 jaar geleden een basis voor het moderne waterschapssysteem.

Van wateroorlog naar waterbeheer

De beslissing van Karel V om de waterhuishouding in Amstelland te reguleren, betekende een einde aan de eeuwenlange conflicten. De Utrechters werden aangespoord om hun water meer via de Vecht af te voeren, en de Rijn werd beter geschikt gemaakt voor waterafvoer. Dit maakte het gebied van Amstelland minder drassig en zorgde ervoor dat dijken steviger bleven staan.

De kopie van de originele handjeskaart uit 1593 toont de ring van Amstelland en de dammen die al voor 1525 waren aangelegd. Deze kaart diende zelfs als bewijs in een rechtszaak. De invloed van het Hoogheemraadschap werd hiermee zichtbaar: het zorgde voor rust in de waterhuishouding en maakte permanente afspraken met omliggende gebieden mogelijk. Waar voorheen de middeleeuwen in Amstelland werden gekenmerkt door strijd om water, werd 1525 het omslagpunt naar een georganiseerde aanpak van waterbeheer.

Een erfenis die voortduurt

Hoewel Jan Benningh zelf geen portret heeft nagelaten, is zijn invloed nog altijd voelbaar. Zijn buitenplaats 'Kostverloren' aan de Amstel, gebouwd op veengrond, zakte uiteindelijk weg en veranderde in een ruïne. Dit inspireerde de naam: 'weggegooid geld'. Het waterbeheer dat onder zijn leiding tot stand kwam, bleef echter wél behouden.

De geschiedenis van het Hoogheemraadschap Amstelland laat zien hoe het beheren van water een gedeelde verantwoordelijkheid werd. Waar men eerst vocht tegen het water, ging men erover praten en samenwerken aan oplossingen. Dit principe geldt vandaag de dag nog steeds en dit maakt het bestuur van het waterschap tot het oudste democratische orgaan in Nederland.

Het Jan Benningh-monument is een initiatief van het waterschap Amstel, Gooi en Vecht, het Historisch Kwartier Ouderkerk en het Museum Amstelland. Wil je meer ontdekken over deze fascinerende geschiedenis? Bezoek dan Museum Amstelland in Ouderkerk aan de Amstel, of het historisch archief van het waterschap waar deze verhalen tot leven komen.

Ook bij de Stichting Beschermers Amstelland staat dit jaar 2025 'waterbeheer' centraal. Voor de Amstellanddag 2025 werd dit ook als centraal thema gekozen vanwege het 500-jarig bestaan.

Dit artikel is gebaseerd op de verhalen en artikelen over Jan Benningh van Ad van Fessem (Museum Amstelland) en Alex de Boer (schrijver over Jan Benningh). Dit artikel werd ook weergegeven in het boekje '500 jaar Amstelland', uitgegeven door het waterschap.

In het Historisch Nieuwsblad van Ouder-Amstel, Speuren en Ontdekken, uitgegeven door de Historische Vereniging "Wolfgerus van Aemstel" verscheen in augustus 2025 een mooi artikel gschreven door Paul Hiel: "Wie was Jan Benningh en waar lag zijn dam?". U vindt dit artikel met deze link.

Zie ook de Canon van Nederland die eveneens melding maakt van Jan Benningh die naar Keizer Karel V stapte..

Zie ook het artikel van burgemeester Suzanne de Roy van Zuidewijn over 'de geest van Jan Benningh' in het Weekblad voor Ouder-Amstel.